BEELD
cirkelvormige radar met draaiende elektromagnetische golven
in de cirkel: de grenzen van de provincie Limburg
rechts en links: oorlogsvliegtuigen en vallende bommen
geluid van elektromagnetische golven
TITEL IN BEELD
“Onder de RADAR”
Joden in Limburg - deel 2
BEELD
historische luchtfoto van Beringen-Mijn met aanduiding van verschillende locaties
BEELD
Marc Bertrands, geschiedkundige, loopt onder de gaanderijen voor de Sint-Theodarduskerk van Beringen-Mijn (Beverlo)
BEELD
Marc Bertrands doet zijn verhaal in de dreef naar het Theodardusplein in Beringen-Mijn (Beverlo)
MARC BERTRANDS VERTELT
De Jodenvervolging door de geschiedenis heen was steeds een duister verhaal. Onbegrijpelijk, meedogenloos en fataal in alle betekenissen van het woord. Vooral tijdens de Tweede Wereldoorlog gebeurde inzake de Joden het ongelofelijke. Het ging om pure uitroeiing en de gevolgen zijn gekend. 6 000 000 Joden werden vermoord in hallucinante omstandigheden. Nochtans kwamen in deze apocalyptische tijd ook ontroerende momenten voor. Soms stonden mensen op die hun nek uitstaken en hun Joodse naasten trachtten te redden en te helpen. Het ging dan om altruïstische personen die hun verantwoordelijkheid namen en zich niets aantrokken van maatschappelijke tendensen … op gevaar van hun leven.
BEELD
Marc Bertrands wandelt naar de begraafplaats van Beringen-Mijn (Beverlo)
BEELD
Marc Bertrands doet zijn verhaal aan de grafzerk van Alex Bedkowski
BEELD
historische foto van Alex Bedkowski
MARC BERTRANDS VERTELT
Een van de mooiste verhalen over hulp van Beverlonaren aan die Antwerpse Joden in 1941 is dat van Alex Bedkowski – hij ligt hier begraven. Alex was een Poolse schoenmaker die werkte in Beringen-Mijn. De man was gehandicapt. Hij kon niet meer stappen. Hij zat in een rolstoel en hij moest noodgedwongen letterlijk zichzelf vastketenen aan zijn leest om zijn werk te kunnen doen, want anders wiebelde alles te veel.
BEELD
historische foto van het huis van Alex Bedkowski
MARC BERTRANDS VERTELT
Mettertijd was Alex Bedkowski dat zo gewoon geworden dat hij ’s avonds zich niet volledig meer losmaakte en naar zijn huis reed. Hij leefde werkelijk in zijn atelier. Hij had daar een bed laten zetten; er stond een kleerkast; zijn Poolse vrienden, die hem regelmatig kwamen bezoeken – het was hier een mijnwerkersstreek - brachten regelmatig eten voor hem mee. Hij leefde in zijn atelier.
Hij was ook op de hoogte van de aanwezigheid van Joden, want dat was hem wel voortverteld door het veelvuldige bezoek van zijn vrienden. Op een dag in maart 1941 – de Antwerpse Joden waren toen twee maanden in Beverlo – kwamen een dertigjarige moeder Emilie Koss en haar tienjarige zoontje Heinz Löwenheck bij Alex op bezoek. De moeder vroeg om hen te helpen onderduiken. De schoenmaker, die zelf al weinig mobiel was, wou toch moeder en zoon niet in de steek laten en bood hen een schuilplaats aan – let goed op – onder zijn bed in zijn atelier of in zijn kleerkast, goed wetende dat er ook nog Duitsers waren, Duitse soldaten, die tijdens de bezetting over de vloer kwamen bij Bedkowski om hun schoeisel te laten herstellen. Het was dus een gevaarlijke kwestie en we zouden op voorhand kunnen denken: “dat gaat nooit slagen”.
Welnu, toen enkele maanden later de Beverlose Joden opnieuw naar Antwerpen of naar Brussel moesten verhuizen, scheen dat wel gelukt te zijn, want iedereen werd op de trein gezet, behalve twee vermiste personen Emilie Koss en Heinz Löwenheck.
BEELD
videobeelden van het graf van Alex Bedkowski
MARC BERTRANDS VERTELT
Alex Bedkowski had op Belgisch grondgebied hun leven gered. Later heeft de Heemkundige Kring van Beverlo uitgevlooid dat moeder en zoon België ontvlucht zijn, in Frankrijk zijn terechtgekomen, maar daar alsnog door de Gestapo zijn opgepakt en toch hun leven beëindigd hebben in Auschwitz. Maar daar kon Alex niks aan doen. Hij had in Beverlo zijn leven geriskeerd, want was dat ooit uitgekomen, dan was hij gefusilleerd geworden, dat stond gewoon vast.
BEELD
videobeelden van het gedenkpaneel op het graf van Alex Bedkowski
MARC BERTRANDS VERTELT
Wel de Heemkundige Kring van Beverlo en de Poolse Vrije Vereniging van Beringen hebben enkele jaren geleden die man, die nooit over zijn heldendaad heeft willen spreken, toch gehuldigd al was het postuum, door op zijn graf een gedenkpaneel te plaatsen, waarin getuigd wordt van die heldendaad, van die onderduikpoging van Emilie Koss en Heinz Löwenheck.
Deze man is een held en zo zijn er in Limburg tientallen geweest die Joden hebben geholpen.
BEELD
videobeelden van de tuin van de gebouwen van het bisdom Luik met een Mariabeeld tussen het groen en de gevel van de bisschoppelijke residentie
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Monseigneur Louis Jozef Kerkhofs was een Limburger. Hij werd geboren in Valmeer in 1878, in het zuiden van de provincie Limburg.
BEELD
monseigneur Jean-Pierre Delville zit in de salon van de bisschoppelijke residentie met op de achtergrond een geschilderd portret van bisschop Kerkhofs
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Hij werd priester van het bisdom Luik, daarna president van het Seminarie en dan vicaris-generaal van bisschop Martin-Hubert Rutten. In 1927 werd hij benoemd tot bisschop van Luik.
[Ter info: tot 1967 behoorde Limburg tot het bisdom Luik]
Juist voor de Tweede Wereldoorlog bevond monseigneur Kerkhofs zich in een moeilijke toestand omdat een deel van zijn bisdom Duitstalig was: de Oostkantons: Eupen, Malmedy en Sankt-Vith.
BEELD
historische foto van bisschop Kerkhofs tussen een groep mensen
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Daar waren veel mensen die onder de invloed stonden van het nazisme. De Oostkantons waren nog maar 22 jaar Belgisch; alle volwassenen daar waren eerst Duitsers geweest en dus had het nazisme daar een grote invloed op.
Daarvoor schreef monseigneur Kerkhofs in 1939 een brief, een pastorale brief, tegen het nazisme om te tonen aan de mensen in de Oostkantons dat het heel gevaarlijk was. Dat toont hoe intelligent hij was en hoe hij de situatie begreep.
BEELD
historische foto’s van bisschop Kerkhofs in het krijgsgevangenkamp van Zwartberg
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Toen kwam de oorlog. Monseigneur Kerkhofs zag hoe moeilijk het was voor de arme mensen, maar ook voor de Joodse families, die altijd steeds meer vervolgd werden door de nazi’s. In 1942 begonnen de grote vervolgingen van de Joden door de nazi’s. Monseigneur Kerkhofs hield een synodale vergadering van de priesters van het bisdom in Limburg en daar zei hij aan alle priesters van het bisdom: “Jullie moeten helpen om de ‘arme mensen’ te beschermen”. Met de “arme mensen” dacht hij aan de Joden, aan de arme families die in gevaar waren, maar hij kon dat zo niet schrijven (in de notulen van de vergadering), hij kon het alleen zeggen.
Zo begonnen de parochies, de religieuze communiteiten, enz. jonge Joodse families met kinderen te ontvangen en hun te beschermen tegen de nazi’s.
BEELD
videobeelden van de Luikse synagoge, historische foto van Joseph Lepkifker en sfeerbeelden uit de salon van de bisschoppelijke residentie
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
In augustus 1942 kwam de rabbijn van Luik in grote moeilijkheden terecht. Dat was monsieur Jozeph Lepkifker. Hij werd vervolgd, de nazi’s kwamen naar zijn huis, maar hij was er niet. Voor hij terugging naar zijn huis, zei een vriend van hem: “Je moet niet naar huis terugkeren, want de nazi’s willen u hebben. Je moet absoluut verdwijnen.”. “Hoe doe ik dat?”, vroeg de rabbijn. Die vriend was Léon-Ernest Halkin. Hij was een historicus en werd later een grote professor aan de Universiteit van Luik – hij was zelfs mijn professor. Die zei tegen de rabbijn: “Ga naar de bisschop; de bisschop heeft een idee.”.
BEELD
historische foto van Joseph Lepkifker
videobeelden van het schilderij van bisschop Kerkhofs in de salon van de bisschoppelijke residentie
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Dus kwam de rabbijn hier naar het bisdom en de bisschop zei: “OK, ik heb een oplossing. Je gaat nu naar Banneux; daar hebben wij huizen; dat is een pelgrimsplaats; je moet daarnaartoe gaan en je moet zeggen dat je een priester van het bisdom Luik bent. Je heet niet meer Joseph Lepkifker, jij heet nu Louis Botty.”. Een echte Waalse naam, maar Louis was ook de voornaam van de bisschop, dus hij gaf zijn eigen naam aan de rabbijn. De rabbijn deed het zo. Hij kreeg een kaartje van de bisschop en de bisschop schreef op het kaartje: “Hier is l’abbé Louis Botty, die in grote nood is en absoluut moet rusten.”.
BEELD
videobeelden van het oude klooster (nu rusthuis) in Banneux
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Dus de rabbijn kwam in Banneux aan met dat kaartje. Hij toonde dat kaartje aan de chapelain van Banneux en de chapelain begreep direct wat er gebeurde en hij zei tot hem: “Oké jij bent nu dus Louis Botty, priester van het bisdom Luik. Ik heb een soutane voor u. Ik heb juist uw maat, dat is ook mijn maat.”. De rabbijn werd beschermd in Banneux en dat duurde heel de oorlog lang, maar niet alleen in Banneux. Hij werd verplaatst naar andere religieuze huizen, maar hij werd altijd beschermd door de bisschop, niet alleen de rabbijn, maar ook zijn vrouw en zijn kinderen.
BEELD
videobeelden van de gebouwen van het bisdom Luik met de Maas op de voorgrond
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Zo werd de rabbijn de hele oorlog lang beschermd door de bisschop en door een heel réseau, dat was een netwerk gesticht door advocaat Albert Van den Berg en nog veel andere mensen. Die hebben dan honderden families, kinderen en ouders beschermd. Zo heeft de bisschop dat allemaal georganiseerd.
BEELD
historische foto’s van bisschop Kerkhofs bij een misviering aan de Kapel van Steps in Montenaken
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
De bisschop heeft de oorlog overleeft, maar verschillende van het réseau zijn gevangen genomen op het einde van de oorlog en gestorven in Duitsland in 1944 of in 1945. Dat betekent dat hij misschien in een moeilijke situatie verkeerde. Hij wist dat het réseau dat hij gesticht had, gevaarlijk was voor de mensen die meededen, maar hij was toch overtuigd dat het noodzakelijk was om de Joden te beschermen.
BEELD
historische videobeelden van bisschop Kerkhofs bij een huldiging in Valmeer
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Na de Tweede Wereldoorlog was het algemeen bekend geraakt wat de bisschop gedaan had, gedurende de oorlog, voor de Joden. De Joodse gemeenschap van Luik leerde wat er gebeurd was met hun eigen rabbijn die na de oorlog veilig teruggekomen was.
BEELD
historische foto’s van rabbijn Lepkifker op een plechtige herdenking aan een oorlogsmonument in Luik
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
In 1946 ontving de Joodse gemeenschap van Luik de bisschop in de grote synagoge van Luik.
BEELD
videobeelden van de synagoge van Luik
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Dat was een grote plechtigheid. Het was de eerste keer in de geschiedenis van het bisdom dat de bisschop in de synagoge van Luik ontvangen werd.
BEELD
historische foto van bisschop Kerkhofs op een religieuze plechtigheid in Montenaken in openlucht
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
De bisschop was zeer tevreden en heeft gezegd: “De Joden zijn onze vrienden.”. Voor de oorlog zou hij dit nooit gezegd hebben. Hij sprak over de Joden die naar het christendom moesten terugkeren, maar nu zei hij: “onze vrienden, de Joden”. Dus de betrekkingen tussen christenen en Joden stonden op hetzelfde niveau.
BEELD
historische foto van bisschop Kerkhofs aan de Begijnhofkerk van Sint-Truiden
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Daarvoor hebben de Joden hem erkend als “rechtvaardige onder de volkeren”. Hij heeft dus een boompje in Yad Vashem in Jeruzalem en een plakkaat waarop zijn naam geschreven is. Veel andere mensen van het réseau werden ook erkend als “rechtvaardige onder de volkeren”, veel families die de Joden hadden geholpen in Luik en ook in Limburg zijn erkend. Dat is een heel mooie zaak.
BEELD
videobeelden van het schilderij van bisschop Kerkhofs in de salon van de bisschoppelijke residentie
MONSEIGNEUR DELVILLE VERTELT
Dus dat betekent dat de bisschop een internationale visie had op de kerk en op de wereld en dus dat hij een voorbeeld voor ons allemaal is.
BEELD
videobeelden van de tuin van de gebouwen van het bisdom Luik met een Mariabeeld tussen het groen
TEKST IN BEELD
Met dank aan
Dinah Korn
Musée de la Communauté Israélite de Liège
Carmelina Volpe
Christian Dury
Bert Vossen
Marc Bertrands
monseigneur Jean-Pierre Delville
www.onderderadar.be
logo provincie Limburg
